Wpływ ketozy na rozród krów

Zaburzenia metaboliczne, niepłodność oraz choroby gruczołu mlekowego są schorzeniami najczęściej występującymi i przynoszącymi poważne straty ekonomiczne w hodowli krów mlecznych.

Zjawiska te, szczególnie uwidaczniają się w stadach o wysokiej wydajności mlecznej oraz złym zarządzaniu tymi gospodarstwami. Tłem do występowania zaburzeń metabolicznych, rozrodu oraz chorób gruczołu mlekowego są na pewno warunki środowiskowe, a w nich żywienie w końcowej fazie zasuszenia i podczas przejścia na dawkę o wysokiej koncentracji energii i białka, które są niezbędne do wysokiej produkcji mleka we wczesnej fazie laktacji. Złe wskaźniki rozrodu są następstwem m.in. zaburzeń metabolicznych. Najczęściej występujące choroby metaboliczne jak ketoza, zespół stłuszczonej wątroby (zespół zwyrodnienia tłuszczowego wątroby) oraz porażenia poporodowe powszechnie uwidaczniają się w pierwszych miesiącach laktacji. Prawidłowe żywienie powinno być połączone z zapewnieniem zwierzętom właściwego dobrostanu aby w ten sposób zmaksymalizować pobranie przez nie odpowiedniej dawki pokarmowej. Do głównych czynników powstawania chorób metabolicznych należy zaliczyć:

– wysoką wydajność mleczną w pierwszych miesiącach laktacji,
– ujemny bilans energii w tych miesiącach
– nieprawidłowe (intensywne) żywienie w okresie zasuszenia oraz w pierwszych dwóch miesiącach laktacji.

Z wyżej wymienionych chorób metabolicznych, główną chorobą, najczęściej występującą w stadzie krów o wysokiej wydajności mlecznej jest k e t o z a . Ta jednostka chorobowa może występować w postaci klinicznej i subklinicznej. W postaci klinicznej ketozy występują pełne objawy, są łatwo rozpoznawalne przez lekarza weterynarii i doświadczonych hodowców. Na tę postać może chorować w stadzie 2-15 % zwierząt. Jest ona bardzo niebezpieczna z powodów ekonomicznych, ponieważ powoduje pogorszenie wskaźników rozrodu, mastitis, mniejszą wydajność mleczną, większą zapadalność na inne schorzenia (spadek odporności). Ketoza subkliniczna nie wykazuje objawów klinicznych, mimo podwyższonego poziomu ciał ketonowych (acetonu, kwasu acetooctowego i β-hydroksymasłowego), z tych powodów jest trudno wykrywalna i może chorować na nią w stadzie 30-55 % krów.

Ryc. 1. Łańcuch przyczyna – skutek (prof. Maria Nikołajczuk)

Wszystkie postacie ketozy przyczyniają się do obniżenia płodności i wydajności mlecznej stada.

Dokładne mechanizmy zależności pomiędzy zaburzeniami przemiany materii, w tym również ketozy a płodnością krów nie zostały jeszcze dokładnie wyjaśnione. Ale z dużym prawdopodobieństwem, na podstawie różnych objawów można stwierdzić, że ta zależność jest bardzo duża. Ujawnia się ona przez cały okres życia zwierzęcia i jego użytkowania, począwszy od zapłodnienia poprzez okres implantacji, tworzenia łożyska, wczesny rozwój zarodkowy i płodowy, dojrzewanie płciowe i fizyczne, okres porodu i okres poporodowy do ponownego zapłodnienia. Negatywny wpływ ketozy na rozród widoczny jest na każdym etapie (piętrze) jego regulacji hormonalnej oraz w funkcji każdego odcinka narządu rodnego i gruczołu mlekowego. Wpływa to negatywnie na oś regulacji: centralny układ nerwowy – podwzgórze – przysadka mózgowa – jajniki – macica – gruczoł mlekowy. Zaczynając analizę od najwyższego piętra regulacji neurohormonalnej zwraca się uwagę na podwzgórze, które wytwarza GnRH – gonadoliberyny – uwalniacze (GnRH – FSH i LH) stymulujące przedni płat przysadki mózgowej do cyklicznej syntezy FSH i LH. Hormon folikulotropowy FSH stymuluje rozwój pęcherzyków jajnikowych a LH (hormon luteotropowy) powoduje dojrzewanie pęcherzyków dominujących i ich owulację (uwalnianie komórki jajowej). Wzrost pęcherzyków jajnikowych zdolnych do owulacji wymaga wzrastających ilości glukozy wewnątrz-pęcherzykowej. Przy braku energii może dojść do zaburzeń owulacji i powstawania torbieli jajnikowych. Ciała ketonowe powodują zmniejszenie sekrecji gonadoliberyn (FSH i LH) przyczyniając się w ten sposób do opóźnienia i zmniejszenia aktywności jajników po porodzie, co objawia się osłabieniem wzrostu i dojrzewania pęcherzyków jajnikowych, zmniejszenia przez nie sekrecji estrogenów, opóźnionej owulacji, rozwoju i dojrzewania ciałka żółtego i mniejszej produkcji progesteronu. Ujemny bilans energii opóźnia rozpoczęcie normalnej aktywności jajnikowej, co zmniejsza ilość cykli rujowych przed skutecznym pokryciem. Zmniejszenie ilości produkowanych estrogenów przez rozwijające się pęcherzyki jajnikowe, jako następstwo niskiej sekrecji FSH i LH wpływa na intensywność objawów rujowych, ich osłabienie (cicha ruja) lub ich brak. Słabo rozwijające się ciałka żółte na jajnikach jako następstwo niskiej sekrecji LH to niski poziom progesteronu co pogarsza warunki dla implantacji zarodka w macicy i utrzymania ciąży. Zmniejszenie koncentracji glukozy we krwi, w wyniku ujemnego bilansu energetycznego obniża stężenie insuliny, co również ogranicza sekrecję LH i reakcję jajników na LH.

Najczęstsze schorzenia w okresie poporodowym wynikające z niedoborów energii i powstania ketozy to:

– opóźniona inwolucja macicy (20-25 %),
– metritis (14-18%),
– endometritis (25-30%),
– nieczynność jajników (7-14 %),
– cysty jajnikowe (8-13 %),
– zalegania i porażenia poporodowe (15-20%),
– zamieralność zarodków (15 – 25 %).

Następstwem wymienionych jednostek chorobowych jest obniżenie płodności stada. Świadczą o tym wymierne wskaźniki płodności, które ulegają znacznemu pogorszeniu. Dotyczy to głównie wskaźnika zapładnialności, który zmniejsza się do 25-30 %, indeks inseminacyjny wzrasta powyżej 4,0 , wskaźnik ciąży ponad 3,5, długość okresu międzyciążowego wydłuża się do 200-250 dni, pierwsza ruja występuje po 60 dniu od porodu i jest słabo rozpoznawalna. Krowy z objawami cichej rui nie są unasienniane lub zabieg ten wykonywany jest zbyt późno po pęknięciu pęcherzyka i owulacji.

Reasumując, należy stwierdzić, że błędy żywieniowe popełniane w całym okresie życia a w szczególności w okresie przejściowym u krów mlecznych, są przyczyną powstawania chorób metabolicznych które skutkują obniżeniem płodności stada i spadkiem wydajności mlecznej co w konsekwencji przynosi duże straty ekonomiczne w stadach krów mlecznych.

Ryc. 2. Zależność pomiędzy ujemnym bilansem energii a rozrodem krów

Prof. Jan Twardoń

Katedra Rozrodu z Kliniką Zwierząt Gospodarskich

Wydział Medycyny Weterynaryjnej

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu