Naturalne składniki przez wiele lat były jedynym rodzajem leku szeroko dostępnym w terapii wielu chorób. Przez dziesięciolecia wspomagano zdrowie zwierząt i ludzi wykorzystując zioła, składniki odżywcze, witaminy i roślinne związki aktywne. Rozwój farmakologii doprowadził do opracowania licznych leków bakteriobójczych. Zaczęto je jednak stosować nie tylko w trakcie terapii ale również w celu zwiększenia zysków poprzez uzyskanie szybszych przyrostów i lepszej wydajności zwierząt.

Zużycie antybiotyków a zdrowie zwierząt 

Powszechne stosowanie antybiotyków doprowadziło do zjawiska rosnącej oporności drobnoustrojów na substancje czynne zawarte w lekach. To ma wpływ na zdrowie zwierząt i wiąże się z problemami w ich leczeniu.

Jak wynika z danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, sprzedaż antybiotyków weterynaryjnych wzrosła o 23% (w latach 2010 – 2015). Polska jest w czołówce państw Europy pod względem zużycia antybiotyków w leczeniu zwierząt. W roku 2015 w Polsce sprzedano łącznie 582,5 tony antybiotyków weterynaryjnych. To wzrost o 107,5 tony w porównaniu z rokiem 2010. 

Jak informuje Komisja Europejska, rosnąca oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe generuje każdego roku koszty rzędu 1,5 mld EUR. Są one związane z dodatkowymi nakładami na służbę zdrowia i podejmowanie leczenia ostatniej szansy. W związku z poważnym problemem powstałym w wyniku nadużywania antybiotyków w leczeniu i metafilaktyce zwierząt, koniecznym jest podjęcie działań zmierzających do zwiększenia świadomości hodowców w zakresie prawidłowego odchowu zwierząt i podstawowych zasad profilaktyki.

Najważniejszym etapem w hodowli bydła jest odchów cieląt. W przypadku obrotu zamkniętego wszystkie urodzone w stadzie cieliczki wykorzystywane są na remont stada. Ich odchów powinien być prowadzony właściwie, aby w przyszłości uzyskać krowę o dobrej wydajności i właściwym statusie zdrowotnym. 

W celu ustalenia przebiegu odchowu cieląt oraz stosowanej profilaktyki w wybranych rejonach Polski, w okresie od grudnia 2017 roku do kwietnia 2018 roku przeprowadzono ankiety z rolnikami oraz lekarzami weterynarii z województw: podlaskiego, kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego i łódzkiego. Zebrane dane posłużyły do ustalenia zasad odchowu cieląt oraz jego prawidłowości. Wykazano również działania profilaktyczne stosowane w hodowli krów mlecznych.

Omówienie wyników

Odchów cieląt był najszerzej omówionym tematem przeprowadzonych ankiet. Zadawane pytania dotyczyły:

  • podawania siary (ilość, czas podania, mrożenie i badanie jakości siary),
  • techniki pojenia (pozycja picia – rynienka przełykowa),
  • wprowadzania preparatów mlekozastępczych (termin wprowadzenia, technika pojenia),
  • wprowadzania pasz stałych (rodzaj, czas wprowadzenia),

Pytania dotyczące krów mlecznych związane były z profilaktyką w kierunku:

  • ketozy (glikol/gliceryna/bolusy),
  • biegunek (preparaty zagęszczające/ściągające/probiotyki/szczepienia),
  • zapaleń wymienia (szczepienia/maści),
  • chorób dróg oddechowych (szczepienia/preparaty wykrztuśne),
  • gorączki mlecznej (preparaty wapniowe),

W badaniu poruszono również problem stosowania metafilaktyki u nowonarodzonych cieląt. 7% badanych podaje cielętom antybiotyki po porodzie w celu zabezpieczenia ich przed ewentualnymi infekcjami. Sytuacje takie zdarzały się we wszystkich badanych rejonach, z największym nasileniem w województwie podlaskim (79%). 68% respondentów poi cielęta mlekiem od matki lub innej krowy będącej w trakcie antybiotykoterapii. To skutek chęci uniknięcia straty kosztów za wyprodukowane mleko. Ten czynnik oraz wspomniana wcześniej metafilaktyka prowadzą do narastania oporności drobnoustrojów w organizmie cielęcia. W efekcie tego w późniejszym okresie przy pojawiających się zakażeniach niektóre antybiotyki nie przynoszą spodziewanego efektu.

Badanie siary

Jedynie 5% respondentów bada siarę siaromierzem/refraktometrem w celu ustalenia jej jakości. Niewiele więcej, bo 8 % badanych, mrozi siarę aby wykorzystać ją w razie potrzeby u innego cielęcia. Uzyskane wyniki wskazują na zbyt małe zainteresowanie jakością siary podawanej cielęciu. Brak także zabezpieczenia na wypadek braku pokarmu u wycielonej krowy lub złego stanu zdrowia cielęcia. 1% badanych świadomie mrozi siarę krów szczepionych wobec wirusów z rodzin Coronaviridae lub Rotaviridae aby wykorzystywać ją w późniejszym okresie w ramach profilaktyki u zwierząt narażonych na zakażenie wskazanymi wirusami.

87% respondentów pojąc cielęta z butelki/wiadra ustawia je prawidłowo (na podwyższeniu – imitacja naturalnej pozycji picia cielęcia sprzyjająca pełnemu zamknięciu rynienki przełykowej). W przypadku tego pytania jednak zauważalna jest wyraźna różnica pomiędzy badanymi rejonami Polski. Dla przykładu w województwie podlaskim 24% badanych osób poi cielęta z wiadra ustawionego na podłodze. W pozostałych badanych rejonach odsetek ten był dużo mniejszy. Wyniósł on odpowiednio 3% w województwie kujawsko-pomorskim, 5% w mazowieckim oraz 4,5% w łódzkim.

ColostroGel Vet – żel z immunoglobulinami wspomagający odporność cieląt

  • uzupełnienie składników wspomagających odporność: beta-glukan, pokrzywa, jeżówka,
  • usprawnienie trawienia i odporności: immunoglobuliny IgY z proszku jajecznego,
  • stabilizacja trawienia: dwa probiotyki,

Podobne różnice zaobserwowano pytając o ilość i czas podania siary:

  • 14% respondentów – podaje cielętom około 2 litry siary w ciągu pierwszej godziny po porodzie,
  • 84% respondentów – w ciągu pierwszych dwóch godzin,
  • 2% respondentów – do 4 godzin po porodzie (z czego 97% to osoby z województwa podlaskiego, które podają siarę później z przekonaniem, że wówczas cielę wypije jej więcej, co jest sygnałem braku wiedzy na temat przyswajalności i składu siary),

W pytaniach dotyczących skarmiania siarą zaobserwowano błędy wynikające z braku właściwej edukacji. Podejmowanie zagadnień takich jak jakość siary, jej badanie, właściwe pojenie, przyswajalność oraz skład jakościowy jest szczególnie ważne i wciąż powinno być poruszane podczas spotkań i szkoleń z rolnikami, ponieważ właściwe prowadzenie odchowu w pierwszych dniach życia warunkuje późniejsze zdrowie zwierząt. Cielęta odpojone właściwie siarą dobrej jakości otrzymują wysoką ilość immunoglobulin. To właśnie one pozwalają na poprawne funkcjonowanie odporności biernej w pierwszych tygodniach życia.

Preparaty mlekozastępcze/pasze stałe

Wprowadzanie pojenia preparatami mlekozastępczymi jest ściśle związane z rejonem i ceną za kilogram mleka w skupie. 14% badanych poi cielęta mlekiem matki (siarą) przez 4 dni. Z czego 99% respondentów to rolnicy z województwa podlaskiego, w którym cena za mleko w skupie jest najwyższa w Polsce. W pozostałych rejonach 82% badanych karmi cielęta mlekiem matki przez 7 dni, 4% – powyżej dwóch tygodni. 

W prowadzonym badaniu ujawniono błędy żywieniowe wynikające z braku zabezpieczenia przewodu pokarmowego w czasie zmiany mleka poprzez podawanie nowego pokarmu w pełnej dawce, bez zachowania okresu przejściowego. Skutkuje to zaburzeniami trawienia, wzdęciami i biegunkami które pogarszają stan zdrowia cieląt i prowadzą do obniżenia odporności. Niejednokrotnie kończy się to podaniem leków przeciwdrobnoustrojowych, czego można by uniknąć stosując zasady prawidłowego żywienia cieląt. 

Over Milk Vet – pełnoporcjowy preparat mlekozastępczy

  • zbilansowany skład oparty o wysokostrawne białka mleka pozwala na bardzo dobre przyswajanie produktu zapewniając wysoki dobowy przyrost masy ciała,
  • dwa probiotyki zawarte w preparacie wspierają stabilizację procesów trawiennych,
  • dzięki odpowiednio dobranym składnikom produkt nie powoduje wzdęć, stymuluje odporność i zmniejsza ryzyko występowania problemów trawiennych,

Wprowadzanie nowego pokarmu powinno być każdorazowo połączone z podaniem preparatu zagęszczającego mleko oraz ściągającego i działającego ochronnie na błonę śluzową przewodu pokarmowego. To pozwoli ograniczyć wytwarzanie śluzu oraz powstawanie zaburzeń trawienia.

Pasze stałe wprowadzane są z reguły stopniowo. Wyjątkiem są gospodarstwa w których nie ma osobnych kojców dla cieląt z różnych grup wiekowych, w związku z czym obserwuje się podjadanie pasz przez młodsze cielęta. Sytuację taką zanotowano w przypadku 7% respondentów.

Zdrowie zwierząt: profilaktyka w hodowli krów mlecznych

W badaniu uwzględniono działania profilaktyczne wobec najczęściej występujących schorzeń uwzględniając wszelkie dostępne formy ochrony zdrowia dostępne obecnie na rynku preparatów weterynaryjnych.

Ketoza

94% badanych stosuje profilaktykę ketozy. Z czego 42% stosuje bolusy poprawiające wydajność energetyczną poprzez zmianę proporcji drobnoustrojów w żwaczu. 72% stosuje dodatkowo (lub tylko) preparaty energetyczne oparte na glikolu propylenowym lub glicerynie. Stosowanie profilaktyki przeciw ketozie notowane było częściej w większych gospodarstwach (powyżej 30 krów w doju) i z większą wydajnością. W tych stadach częściej występowała ketoza podkliniczna, co skutkowało wprowadzeniem profilaktyki w celu zmniejszenia ewentualnych kosztów późniejszego leczenia. 

Energia Bovi Pover Vet – energetyczny produkt z witaminami, selenem i niacyną

  • źródło składników energetycznych: gliceryna, glikol propylenowy
  • wzmocnienie odporności i pracy wątroby: selen, niacyna
  • gęsta konsystencja, atrakcyjny smak i zapach

Najczęściej stosowanymi w okresie przejściowym preparatami zapobiegającymi ketozie są glikol propylenowy, gliceryna i propionian sodu. Coraz częściej włącza się również do dawki pokarmowej aminokwasy wpływają one na regenerację wątroby (metionina, cholina) oraz zioła (ostropest plamisty, karczoch, cytryniec chiński).

Biegunki

99% respondentów w przypadku biegunki stosuje ziołowe preparaty zagęszczające stolec lub ściągające błonę śluzową przewodu pokarmowego zanim, w przypadku konieczności, poda zwierzętom antybiotyki. 43% badanych stosuje profilaktykę w postaci szczepienia krów cielnych wobec wirusów Coronaviridae i Rotaviridae. To pozwala również na zabezpieczenie urodzonych od tych krów cieląt. Niestety jedynie 8% badanych stosuje profilaktykę żywieniową w okresach stresowych (zmiana pokarmu, żywienie cieląt po transporcie, jesienno-wiosenne biegunki wirusowe). Właściwe zabezpieczanie cieląt w trakcie zmiany mleka jest czynnikiem niezbędnym do utrzymania homeostazy organizmu i prawidłowego funkcjonowania przewodu pokarmowego. Brak profilaktyki w tym okresie skutkuje wzmożonymi zaburzeniami trawienia, wzdęciami i biegunkami w reakcji na podanie nowego pokarmu.

DiarrGel Vet – produkt zabezpieczający przewód pokarmowy

  • zabezpieczenie przed występowaniem zaburzeń trawienia: taniny z kasztanowca,
  • możliwość podawania krowom i cielętom – od 2 tygodnia życia,
  • łatwość podania (forma tubostrzykawki),

Niestety jedynie 2% badanych włącza probiotyki do dawki żywieniowej. Jest to szczególnie istotne zwłaszcza u cieląt, u których niezabezpieczony przewód pokarmowy jest kolonizowany przez szczepy bakterii E. coli wywołujący biegunki. Prawidłowe zabezpieczenie zwłaszcza zwierząt młodych a także po przebyciu antybiotykoterapii czy zaburzeń trawienia skutkujących zmianami pH żwacza, warunkuje ich właściwe funkcjonowanie. Uzupełnienie dawki pokarmowej w probiotyki poprawia strawność i wykorzystanie paszy, wspomaga odporność zwierząt oraz utrudnia kolonizację błony śluzowej przez patogeny. Szczepy bakterii L. rhamnosus czy E. faecium konkurują z enteropatogenami E. coli czy C. perfringens na zasadzie blokowania receptorów enterocytów nabłonka cienkiego przez fimbrie, co uniemożliwia adhezję patogennych szczepów do komórek błony śluzowej jelit. Skutecznym rozwiązaniem jest również delikatne zakwaszanie przewodu pokarmowego kwasami organicznymi co hamuje rozwój E. coli wymagającej pH zbliżonego do obojętnego.

Zapalenia wymienia

90% badanych stosuje preparaty do pielęgnacji wymienia utrzymujące prawidłową kondycję gruczołu oraz maści rozgrzewające/chłodzące w przypadku wystąpienia problemów zdrowotnych. 5% respondentów stosuje bolusy poprawiające odporność organizmu w przypadku stwierdzenia podwyższonego poziomu komórek somatycznych u danej sztuki.

Silvermast – bezkarencyjny produkt pielęgnacyjny z nanocząsteczkami srebra

  • szerokie działanie przeciwustrojowe: nanocząsteczki srebra, olejek z drzewa herbacianego,
  • zmniejszenie ryzyka wystąpienia mastitis,
  • nawilżenie strzyków: gliceryna,

8% w hodowli krów wykorzystuje szczepienia poprawiające funkcjonowanie wymienia. Pozwala to zmniejszyć ilość klinicznych zapaleń oraz kontrolować liczbę komórek somatycznych w mleku. Wszelkiego rodzaju maści z dodatkiem kamfory czy kapsaicyny zwiększają ukrwienie gruczołu i przepływ krwi, niwelując stany zapalne i ograniczając konieczność stosowania antybiotyku. Warto pamiętać, że muszą być one jednak zastosowane przy pierwszych objawach pojawiającej się choroby.

Choroby dróg oddechowych

Zakażenia dróg oddechowych są jednym z najczęściej pojawiających się problemów zdrowotnych u cieląt w wieku 2 – 3 tygodni oraz w okresie jesienno-zimowym. To często skutkuje podaniem preparatów przeciwdrobnoustrojowych. Jedynie 6% badanych stosuje szczepienia ochronne zapobiegające zakażeniom górnych i dolnych dróg oddechowych. Zdecydowanie częściej z tego rozwiązania korzystają hodowcy bydła mięsnego przy wprowadzaniu cieląt do odchowu. Zaledwie 2% respondentów korzysta z preparatów wykrztuśnych i osłaniających, które usprawniają pracę dróg oddechowych, oczyszczają je z zalegającej wydzieliny i ułatwiają odkrztuszanie. 

Bronchimax Vet – płynny preparat łagodzący podrażnienia górnych dróg oddechowych

  • rozrzedzenie zalegającej wydzieliny i wspomaganie odkrztuszania: tymianek, anyż,
  • wspomaganie odporności i wentylacji płuc: eukaliptus, jeżówka,
  • zmniejszenie narażenia na patogeny: kwasy organiczne,

Brak profilaktyki w tym zakresie jest najbardziej widoczny pod względem małej ilości hodowców korzystających z takich rozwiązań ale też dużej ilości zapaleń płuc i stosowanych antybiotyków u sztuk, u których w wyniku braku profilaktyki rozwinęło się zakażenie.  Na rynku preparatów naturalnych są obecnie dostępne mieszanki ziołowe zawierające między innymi eukaliptus, tymianek czy anyż. Preparaty te rozrzedzają wydzielinę i działają wykrztuśnie wspomagając usuwanie zalegającej wydzieliny. Produkty ziołowe w bezpieczny i skuteczny sposób skracają okres trwania choroby. Poprawiają jednocześnie odporność zwierząt – często zawierają także czosnek, oregano czy jeżówkę, które działają bakteriostatycznie i aktywizują układ odpornościowy.

Zaleganie poporodowe

67% badanych stosuje preparaty wapniowe zabezpieczając krowę po wycieleniu przed skutkami oporności insulinowej i niedoboru wapnia. Wciąż jednak w zapobieganiu gorączce mlecznej stosuje się głównie wapń, ewentualnie z domieszką innych mikroelementów. Coraz częściej jednak zwraca się uwagę na fakt zalegań poporodowych wywołanych niedoborem fosforu czy potasu. Te przypadki są jednak uwarunkowane regionalnie. W północnej części województwa mazowieckiego niedobór fosforu stanowi poważny problem z uwagi na zachwianie równowagi mikroelementów w glebie, a co za tym idzie – w paszy. We wschodniej części województwa podlaskiego zwraca się uwagę na niedobory potasu, który również wpływa na pogorszenie stanu zdrowia krów po porodzie, utrudnienia w pracy mięśni, zaleganie i osłabienie.

Jak pokazały przeprowadzone badania, edukacja hodowców w zakresie właściwego odchowu cieląt jest niezbędnym czynnikiem który pozwoli na ograniczenie konieczności stosowania leków przeciwdrobnoustrojowych i wpłynie pozytywnie na zdrowie zwierząt. Wzmocnieniu ulec powinno także zagadnienie stosowania profilaktyki w zakresie ochrony układu pokarmowego i oddechowego które są jednymi z najczęstszych schorzeń cieląt i krów dorosłych.

Calfos Vet – produkt wapniowo-fosforowy przeciw zaleganiu poporodowemu

  • dwa źródła wydłużające działanie wapnia: chlorek i pantotenian,
  • wsparcie pracy wątroby: niacyna, witaminy z grupy B,
  • dodatkowe źródło fosforu i magnezu,

Wsparcie dla zdrowia zwierząt z natury

Naturalne preparaty ziołowe, aminokwasy, związki czynne zawarte w roślinach poprawiają zdrowie zwierząt i wspomagają terapię licznych chorób dzięki nie opisanemu do tej pory zjawisku oporności drobnoustrojów na te składniki. Mimo tysięcy lat stosowania związki te są wciąż skuteczne w fitoterapii. Liczne alkaloidy działają bakteriostatyczne wobec bakterii patogennych nie hamując jednocześnie wzrostu szczepów probiotycznych. Przykładem jest tymochinon, związek chinonowy który wykazuje działanie przeciwdrobnoustrojowe wobec szczepów bakterii Gram-dodatnich (S. aureus) oraz Gram-ujemnych (P. aeruginosa, E. coli) jednocześnie nie ograniczając wzrostu E. fecalis i E. faecium, które uważane są za szczepy probiotyczne. 

Z uwagi na bogaty skład ziół mają one szerokie spektrum działania prowadząc nie tylko do ograniczenia objawów chorobowych ale również podniesienia odporności organizmu. Wpływają tym samym pozytywnie na zdrowie zwierząt. Połączenie ziół z innymi naturalnymi składnikami takimi jak aminokwasy, witaminy czy związki mineralne, pozwala na wykorzystanie efektu synergii, dzięki czemu zdrowie zwierząt jest wspomagane na wielu płaszczyznach.

Piśmiennictwo:

  1. Mizak L., Gryko R., Kwiatek M., Parasion S.: Probiotyki w żywieniu zwierząt. Życie Weterynaryjne 2012, 89, 736-741
  2. Wykorzystywanie antybiotyków w produkcji zwierzęcej w województwie lubuskim. Raport NIK z dnia 31.10.2017, nr ewid. 164/2017/P/17/108/LZG
  3. EU One Health Action Plan against AMR. Bruksela, 29 czerwca 2017 r. Action Plan against the rising threats from AMR (2011-2016).
  4. Borusiewicz M., Janeczko Z.: Nigella sativa L. – roślinny surowiec o właściwościach plejotropowych. Postępy fitoterapii 2015, 4, 223-236